OŚWIECENIE 1. PERIODYZACJA EPOKI OŚWIECENIA Oświecenie w Europie przypada na przełom XVII i XVIIIw. W Polsce rozróżniamy trzy etapy: - wczesne oświecenie 1740-1764, - czasy Stanisławowskie 1765-1795, - okres schyłkowy 1796-1822 Nazwa oświecenie wywodzi się bezpośrednio z niem. słowa aüfklarung – rozjaśnienie, wiek świateł. We Francji epoka ta nazywana była wiekiem filozofów, w Anglii zaś wiekiem rozumu. Według Immanuela Kanta: Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności w którą popadł z własnej winy. Charakterystyka oświecenia w Polsce: a. Obiady czwartkowe - Urządzał je Stanisław August Poniatowski. Podczas obiadowych spotkań czytano wiersze, poematy, jeszcze przed ich wydrukiem. Król stał się mecenasem kultury i sztuki. Organem prasowym obiadów były Zabawy przyjemne i pożyteczne. b. Collegium Nobilium - Stanisław Konarski doprowadził do założenia pierwszej zreformowanej szkoły, w której język polski był językiem wykładowym. c. Biblioteka braci Załuskich - w 1747 r. doprowadzili do utworzenia Pierwszej Biblioteki Narodowej Publicznej. d. Monitor - powstało czasopismo ukazujące się 2 razy w tygodniu. Pismo miało charakter informacyjno - polityczno - propagandowy. Związane było z obozem reform. e. Teatr Narodowy - Powstanie Sceny Narodowej, Wojciecha Bogusławskiego - Ojciec Sceny Narodowej. 2. NURTY FILOZOFICZNE I ARTYSTYCZNE OŚWIECENIA: - racjonalizm - postulował poznawanie świata za pomocą rozumu. Kartezjusz - Cogito ergo sum - Myślę więc jestem, - krytycyzm - występowanie przeciw ustalonym tradycjom, wartościom, - empiryzm - łac. empira – doświadczenie. Pogląd wedle którego jedynym dostępnym sposobem poznania świata jest doświadczenia. John Locke - "tabula rasa" (czysta karta) - wg niego każdy człowiek rodzi się z czystą kartą, która jest zapisywana w miarę zdobywanych doświadczeń, życia, - sensualizm - poznawanie świata za pomocą zmysłów, Franciszek Bacon, - ateizm - niewiara w Boga, - deizm - deiści wierzyli w istnienie Boga, byli zdania, że Bóg stworzył świat nie ingeruje w losy ludzi, być może ich opuścił, odszedł. Rokoko – nurt obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, zdobnictwie, rzemiośle artystycznym i malarstwie. Stosowano wzory kwiatowe, roślinne, wzory muszli umieszczane na rzeczach codziennego użytku np. grzebieniach, biżuterii, lustrach, sukniach. Kolory pastelowe, jasne oraz przytulne, piękne wnętrza. Huśtawka - Jean-Honore Fragonard Klasycyzm Nazwa pochodzi od classicus - wzorcowy, harmonijny, pierwszorzędny. Styl ten nawiązywał głównie do antyku. Przedstawicielami klasycyzmu polskiego byli: Ignacy Krasicki, S. Trembecki, A. Naruszewicz. Cechy klasycyzmu: Wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnej Grecji i Rzymu, statyka zamiast dynamizmu, oszczędność wyrazu, spokój - przeciwieństwo barokowej ekspresji, uwypuklenie cnót obywatelskich w przeciwieństwie do rokokowej frywolności, kształt ważniejszy niż barwa, tematyka moralizatorska, często propagandowa. Przysięga Horacjuszy - Jacques-Louis David Sentymentalizm W centrum zainteresowania stawiano człowieka i jego uczucia, skupiano się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważano, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowano powrót do natury. Metody poznawania świata to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. Cechy stylu sentymentalnego - silna uczuciowość, - poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne, - podkreślanie indywidualizmu bohaterów, - przeciwstawienie intymności i czułości, - nastroje religijne, smutek i melancholia, łzawość, - wprowadzenie uczuć litości i empatii, - elementy folklorystyczne, motywy wyidealizowanej wsi, buduar damy, chińskie, japońskie wnętrza. - naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej. 3. LITERATURA POWSZECHNA: MOLIER - francuski komediopisarz, uważany za najwybitniejszego komediopisarza w historii literatury francuskiej. Tworzył na przełomu epoki baroku i oświecenia. Świętoszek - komedia powstała w 1661 roku. Głównym założeniem autora sztuki była krytyka hipokryzji religijnej. W tym celu stworzył postać Tartuffe'a – człowieka, który dla osiągnięcia własnych korzyści, wykorzystuje Orgona i jego rodzinę, udając przy tym osobę wielce religijną i pobożną. Orgon – główny bohater jest niewrażliwy na przestrogi rodziny, dotyczące Tartuffe'a, swój błąd uświadamia sobie dopiero po zapisaniu mu całego majątku. Demaskacja hipokryzji Tartuffe'a w IV akcie jest powszechnie uważana za jedną z najdoskonalszych w historii teatru. Encyklopedia – grupa pisarzy-filozofów przystąpiła do stworzenia pierwszej encyklopedii wdzięcznie zatytułowanej: Encyklopedia, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł. Jan Jakub Rousseau - Twórca sentymentalizmu europejskiego. Julia, czyli Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp to powieść epistolarna. Rousseau jest prekursorem tego gatunku. Wprowadzony tu został bohater pierwszoosobowy, subiektywny, ukazane są przeżycia wewnętrzne postaci. Opierając się na średniowiecznej legendzie o miłości mieszczki Heloizy do uczonego Abelarda Rousseau ukazał w utworze wyższość uczuć duchowych nad odczuciami erotycznymi: "Miłość pozbawiona uczciwości traci swój największy powab". Woltaire - Francois-Marie Arouet - twórca powiastki filozoficznej Kandyd, czyli optymizm. W "Kandydzie" (człowiek dobroduszny, wierny) pojawiają się imiona znaczące, ponieważ bohaterowie są wyznawcami doktryn filozoficznych. Kandyd zostaje wygnany z zamku za pocałunek złożony Kunegundzie. Podróżuje po wszystkich kontynentach. Odnajduje nawet legendarną krainę El Dorado (topos miejsca arkadyjskiego). W podróży towarzyszy mu Pangloss będący wyznawcą nadmiernego optymizmu, oraz Marcin (uosabiający filozofię pesymistyczną) wskazują drogę Kandydowi. Wymowa zakończenia to odrzucenie zarówno łatwego optymizmu, jak i najczarniejszego pesymizmu, na rzecz pielęgnowania własnych spraw "trzeba uprawiać swój ogródek".Cechy powiastki filozoficznej: - utwór satyryczny, ironiczny, - fabuła ma wartość pretekstową, służy wyłożeniu założeń filozoficznych autora, - pojawia się motyw wędrówki bohatera, podróż edukacyjna, elementy fantastyki, - napisana prozą w formie powieści albo noweli. Denis Diderot Współtwórca Encyklopedii. "Kubuś fatalista i jego Pan" to najszerzej tłumaczone dzieło Diderota. Zaliczane do gatunku powiastki filozoficznej opowiada losy podroży Kubusia (niezwykle przypominającego Sanczo Pansę i jego Pana (zupełnie różnego od Don Kichota. Bohaterowie toczą spór na temat losów świata. W utworze pojawia się fatalizm, a niemalże cały tekst zbudowany jest w formie dialogów. Inne utwory oświeceniowe: "Niebezpieczne związki" Choderlos De Laclos "Robinson Kruzoe" Daniel Defoe "Podróże Guliwera" Jonathan Swift "Zbrodnie miłości" "justyna" D. A. F. de Sade 4. LITERATURA POLSKA: IGNACY KRASICKI Książę poetów. Czołowy reformator, twórca poematów heroikomicznych, satyr, bajek, oraz pierwszej polskiej powieści nowożytnej "Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki". Bajki. Gatunek stojący na pograniczu liryki i epiki. Twórcą bajki epigramatycznej był Ezop z Frygi, który żył w VII w. w Azji Mniejszej. Twórcą bajki narracyjnej był XVII wieczny bajkopisarz francuski - La Fontaine. Wyróżniki bajki epigramatycznej: - duży ładunek semantyczny (znaczeniowy), - minimum słowa, maksimum treści, - postacie stypizowane, - lapidarna forma, - przypominają miniatury poetyckie, opierają się na antytezie (przeciwstawieniu), zawierają alegorie. Bajki Ignacego Krasickiego Szczur i kot - bajka oparta na antytezie, dialog - przedstawia pyszałka szczura, który zatracił swe naturalne odruchy, co stało się przyczyną jego śmierci. Szczur jest alegorią nadmiaru pychy i dumy. Ptaszki w klatce - rozmowa 2 czyżyków Młodego i Starego, Młody nie wie, co to wolność i nie tęskni za nią, aluzje do ówczesnej Polski. Inne tytuły: Groch przy drodze, Dewota, Malarze, Jagnię i wilcy, Filozof. Poemat heroikomiczny – gatunek powstał w V w. Batrachomyomachia - wojna żab z myszami. Utwór literacki, opierający się na połączeniu podniosłego stylu wypowiedzi z błahą, przyziemną tematyką, co tworzy efekt komiczny. Cechy: naśladuje i parodiuje epos, stosuje wyszukane środki artystyczne i wysoki styl przy opisywaniu bohaterów nisko urodzonych. Monachomachia Tematem utworu jest walka pomiędzy mnichami dwóch zakonów: karmelitów i dominikanów. Monachomachia jest ostrą satyrą, krytyką ukrytą pod kostiumem zabawnych postaci. Utwór jest dynamiczny, pełen komizmu – przykładem jest choćby scena batalistyczna, kiedy to idą w ruch naczynia i trepy oraz fakt, że zwaśnionych godzi mocny trunek i wspólne pijaństwo. Monachomachia wywołała skandal – występowała przeciw zakonom, zasobnemu życiu duchownych, próżniactwu i zacofaniu. Stanowi utrzymaną w duchu oświecenia krytykę wad społecznych, obecnych również w Kościele, czego Krasicki nigdy nie ukrywał. Satyry - pierwsze satyry pisał Horacy. Satyra ma na celu piętnowanie wad ludzkich, obyczajów, postaw, instytucji społecznych, które funkcjonują sprzecznie z interesami tych, którym powinna służyć. Na usługach satyry jest ironia, kpina, groteska. Rodzaje satyry: - społeczna, - polityczna, - obyczajowa, - osobista, - literacka pastisz (karykatura innego utworu). Krasicki napisał 22 satyry. Do króla Utwór poświęcony Stanisławowi Poniatowskiemu. Z satyry tej wywodzi się słynny dwuwiersz będący jej definicją: Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla lecz sądzi człowieka. Ostrze satyry wymierzone jest przeciw szlachcie polskiej zarzucającej królowi: - młody wiek, - szlacheckie pochodzenia, - wykształcenia i mądrość, - opiekę nad kulturą i otaczanie się mądrymi ludźmi, - bycie dobrym dla poddanych. Pijaństwo Jest stworzona w formie dialogu dwóch szlachciców, jednego typowego Sarmaty, drugiego - oświeconego człowieka. Opowiada ona o problemach społeczeństwa polskiego w XVIII wieku, tu pijaństwa. Jest krytyką zgubnego nałogu alkoholizmu. Nawołuje do wstrzemięźliwości i powstrzymania się od picia trunków w celu zachowania trzeźwego umysłu. Inne satyry: Świat zepsuty, Żona modna. Hymn do miłości ojczyzny Podmiot liryczny przedstawia patriotyzm radykalny, bezwzględny. Życie jednostki podporządkowuje tylko ojczyźnie, by uzmysłowić jak ważna jest walka o nią. W utworze Krasicki jest bardzo bliski romantyzmowi, przez co otrzymał miano prekursora romantycznego widzenia. JULIAN URSYN NIEMCEWICZ Powrót posła - to komedia polityczna w trzech aktach. W utworze zostali skonfrontowani zwolennicy dwóch obozów politycznych: konserwatystów i reformatorów. Najzagorzalszym przedstawicielem pierwszej grupy jest Gadulski, który obstaje za wolną elekcją, zasadą liberum veto i jest przeciwny nadaniu większych praw chłopom i mieszczanom. Obstawał za bierną postawą Polski w polityce zagranicznej. Przedstawicielami reformatorów są: Podkomorzy, jego żona i Walery. Chcą zakończenia samowoli szlachty, która w większości dbała tylko o własne interesy, a nie o los państwa. Żądają zniesienia wolnej elekcji i zasady liberum veto. Pragną zwiększenia praw dla mieszczaństwa i chłopów. W kwestiach politycznych za neutralne osoby komedii można uznać Starościnę i Szarmanckiego, których obchodzi tylko to, co modne i eleganckie, a losy państwa nie obchodzą ich wcale. Innym wątkiem komedii jest walka Walerego i Szarmanckiego o rękę Teresy, którą ostatecznie wygrywa syn Podkomorzego - Walery. FRANCISZEK KARPIŃSKI Przedstawiciel sentymentalizmu polskiego, autor licznych sielanek i pieśni. Laura i Filon - w utworze realizowany jest topos arkadyjski, a główni bohaterowie mają imiona wyjęte z mitologii greckiej. Miłość, która łączy tę parę ukazana jest w sposób konwencjonalny, autor buduje aurę miłości, czyli otoczenie, kochankowie spotykają się pod jaworem, a dziewczyna karmi swojego kochanka malinami. Do Justyny tęskność na wiosnę Już w tytule mamy wskazanie adresata utworu, a także porę roku, która sprzyjają tęsknocie za miłością. Poeta potwierdza, że światłem brakującym mu jest ukochana osoba (adresatka utworu). Do tego krajobrazu zostaje dołączony opis rosnącego zboża, przyrody. Pojawia się słowik inicjujący muzykę wiosny. Monolog kochanka kończy się błagalną prośbą skierowaną do wiosny o ten kojący serce balsam: "o urodzony kochany czyli miłość". W utworze wykorzystane zostaje główne hasło sentymentalizmu: powrót do natury. JÓZEF WYBICKI Pieśń legionów polskich we Włoszech – Mazurek Dąbrowskiego Napisana w 1797 roku we Włoszech jest wyrazem nadziei na powrót do Polski i odzyskanie niepodległości. Śpiewana była podczas powstania listopadowego (1830), styczniowego (1863), przez Polaków na Wielkiej Emigracji, w czasie rewolucji 1905, I i II wojny światowej. Pierwsza zwrotka hymnu nawiązuje do ostatniego rozbioru Polski. Po klęsce insurekcji kościuszkowskiej, w 1795 r. terytorium Rzeczypospolitej zostało całkowicie rozdzielone pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Zwrotka wyraża zatem patriotyzm i wiarę w odzyskanie niepodległości. Publicystyka Sejmu Wielkiego Sejm wielki obradował w latach 1788-92 i nazywany jest czteroletnim. Podczas jego trwania uchwalona została konstytucja 3 Maja 1791r. Była to druga tego typu konstytucja na świecie. Do grona reformatorów zaliczamy takich publicystów jak: Staszic, Kołłątaj, Jezierski. Tezy wyłożone przez publicystów w swoich dziełach: - przeciwstawiali się oligarchii, czyli rządom możnowładców, - występowali przeciw liberum veto i złotej wolności szlacheckiej, - domagali się poprawy sytuacji chłopów, - domagali się powstania stałego zaciężnego wojska, dobrze opłacanego, - ograniczenie przywilejów szlachty.